Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı

Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programının Genel Amacı 

Bu program ile otizm spektrum bozukluğu olan bireylerin; 

1. Algı ve bellek becerilerinin geliştirilmesi 
2. Motor planlama becerilerinin geliştirilmesi 
3. Dil ve iletişim becerilerinin geliştirilmesi 
4. Kendini düzenleme stratejilerinin geliştirilmesi 
5. Sosyal uyum becerilerinin geliştirilmesi 
6. Erken okuryazarlık, erken matematik, matematik, ilk okuma yazma, akıcı ve doğru okuma, okuduğunu anlama, yazılı ifade, dinlediğini anlama ve dil bilgisi alanlarında akademik becerilerinin desteklenmesi hedeflenmektedir.

Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programının Öğretme-Öğrenme Süreci 

Otizm spektrum bozukluğu olan bireyler kendileri için belirlenen hedef davranışlara ulaşmak için sistematik öğretime gereksinim duyarlar. Sistematik öğretim davranış analizi ilkelerini temel alarak öğretimin bir plan doğrultusunda tutarlı bir şekilde sunulmasıdır. Sistematik öğretimin amacına ulaşması öğretimde etkililiği araştırmalarla ortaya konmuş etkili öğretim yöntemlerinin kullanılmasıyla mümkündür. Bu yöntemlerin neler olduğuna ilişkin farklı kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan çalışmalar bulunmakta; bu çalışmaların sonuçları otizm spektrum bozukluğu olan bireyler için etkili olan yöntemler konusunda bir bakış açısı sunmaktadır. İzleyen başlıklarda akademik becerilerin öğretiminde kullanımı önerilen öğretim yöntemleriyle birlikte söz edilen etkili yöntemlere yer verilmiştir. 

Yanlışsız Öğretim Yöntemleri: Yanlışsız öğretim yöntemleri otizm spektrum bozukluğu olan bireylere tek basamaklı ve zincirleme becerilerin öğretiminde kullanılan etkili öğretim yöntemleridir. Yanlışsız öğretim yöntemlerinde, birey tepkide bulunmadan önce ipucu sunularak bireyin doğru tepkide bulunması sağlanır. 

Yanlışsız öğretim yöntemleri; 

1. a) sabit bekleme süreli öğretim, 
2. b) artan bekleme süreli öğretim, 
3. c) eş zamanlı ipucuyla öğretim, 
4. d) davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim, 
5. e) ipucunun sistematik olarak geri çekilmesiyle öğretim, 
6. f) davranış öncesi ipucu ve ipucunun geri çekilmesiyle öğretim, 
7. g) aşamalı yardımla öğretim, 
8. h) ipucunun giderek artırılmasıyla öğretim olarak sekiz grupta toplanır.

 Bu yöntemlerin her birinin uygulama basamakları farklılık göstermekle birlikte planlamada dikkate aldıkları ögeler ortaklık gösterir. Bu ögeler hedef uyaran, kontrol edici ipucu, deneme, yanıt aralığı, denemeler arası süre ve kontrol edici ipucunda yapılan silikleştirmedir. 

Hedef uyaran, bireyin tepkide bulunmasına zemin hazırlayan davranış öncesi uyaran olarak tanımlanmaktadır. Kontrol edici ipucu, öğretim sırasında bireyin doğru tepki vermesini sağlayacak olan ve birey için uygun olan tepki ipucudur. Deneme, bir öğretim oturumundaki davranış öncesi uyaranları, bireyin davranışını ve davranış sonrası uyaranları kapsar. Bir öğretim oturumunun kaç denemeden oluşacağı öğretim öncesinde belirlenir. Bu amaçla bireyin dikkat süresi ve kazandırılacak becerinin basamaklarının sayısı dikkate alınır. 

Sabit Bekleme Süreli Öğretim: Tek basamaklı ve zincirleme becerilerin öğretiminde kullanılan etkili öğretim yöntemlerinden biridir. Sabit bekleme süreli öğretimde (a) sıfır saniye bekleme süreli denemeler ve (b) sabit bekleme süreli denemeler olmak üzere iki tür öğretim denemesi vardır. Sıfır saniye bekleme süreli denemelere öğrenciye dikkat sağlayıcı ipucu sunularak başlanır. Bu amaçla “Bugün seninle ... öğreneceğiz. Hazır mısın?” gibi ifadeler kullanılabilir. Bu süreçte bireyin hazır olduğunu jest, mimik, vücut hareketleri ile göstermesi ya da sözel olarak ifade etmesi pekiştirilerek öğretime başlanır. Ardından bireye hedef uyaran sunulur. Hedef uyaranın hemen ardından ise birey için uygun kontrol edici ipucu sunulur. Kontrol edici ipucu olarak jestsel ipucu, sözel ipucu, görsel ipucu, model ipucu, fiziksel ipucu sunulabilir. İpucunun ardından bireyin doğru tepkide bulunması için 4-5 saniye beklenir. Bireyin doğru tepkileri birincil ve ikincil pekiştireçlerden biri kullanılarak pekiştirilir. Birey yanlış tepkide bulunduğunda ise ipucu tekrar sunularak hata düzeltmesi yapılabilir ya da bir sonraki denemeye geçilebilir. Sözü edilen bu döngü bir denemeyi oluşturur. Öğretmen planlandığı sıfır saniye bekleme süreli denemeler sona erdiğinde sabit bekleme süreli denemelere geçer. 

Eşzamanlı İpucuyla Öğretim: Eşzamanlı ipucuyla öğretim denemeleri sabit bekleme süreli öğretimde açıklanan sıfır saniye bekleme süreli denemeler gibi gerçekleştirilir. Bu denemelere dikkat sağlayıcı ipucu sunularak başlanır. Öğretmen “Bugün ... öğreneceğiz. Hazır mısın?” gibi ifadelerle bireyin dikkatini hedef davranışa ve öğretime çeker. Bireyin hazır olduğunu jest, mimik, vücut hareketleri ile göstermesi ya da sözel olarak ifade etmesi pekiştirilerek öğretime başlanır. İlk olarak hedef uyaran, hemen ardından ise kontrol edici ipucu sunulur. İpucunun ardından bireyin doğru tepkide bulunması için 4-5 saniye beklenir. Bireyin doğru tepkileri birincil ve ikincil pekiştireçlerden biri kullanılarak pekiştirilir. Birey yanlış tepkide bulunduğunda ise ipucu tekrar sunularak hata düzeltmesi yapılabilir ya da bir sonraki denemeye geçilebilir. Sözü edilen bu döngü bir denemeyi oluşturur. 

Öykü Temelli Uygulamalar: Öykü-temelli uygulamalar, otizm spektrum bozukluğu olan bireylere sosyal beceriler başta olmak üzere farklı beceri alanlarına ait hedef davranışları öğretmek üzere öykülerin, senaryoların kullanıldığı etkili öğretim yöntemlerinden biridir. İzleyen başlıkta bu uygulamalar arasında yer alan sosyal öyküler ve güç kartı stratejisine ilişkin açıklamalara yer verilmiştir. 

   Sosyal Öyküler: Sosyal öyküler, sosyal beceriler, toplumsal yaşam becerileri ve güvenlik becerileri gibi becerilerin öğretiminde kullanılan etkili öğretim yöntemlerinden biridir. Sosyal öykülerin öğretimde kullanımı sosyal öykünün yazımı ve sosyal öykünün uygulanması olmak üzere iki aşamalı bir süreci gerektirir. İlk aşama sosyal öykünün yazımı aşamasıdır. Bu aşamada belirlenen hedef davranışın sergilendiği ya da sergileneceği ortam, durum ve koşullara ilişkin bilgiler toplanır. Ardından sosyal öykülerin yazımına geçilir. Sosyal öyküler (a) betimleyici cümle ve (b) rehberlik edici cümle türlerine belli oranlarda yer verilerek yazılır. Betimleyici cümleler hedef davranışla ilişkili kültürel değerleri vurgulayan; bir kişinin bilgi, duygu, düşünce, inanç, motivasyon, kişilik gibi içsel durumunu tanımlayan; kültürde yaygın olarak paylaşılan inançlar, değerler ya da gelenekleri tanımlayarak ilgili duruma ilişkin anlamı güçlendiren cümlelerdir. Rehberlik edici cümleler ise, doğru davranışı tanımlama yoluyla davranışın nasıl sergileneceğine yön veren cümlelerdir. Sıralanan cümle türleri kadar bu cümlelerin öykü içindeki oranları da sosyal öykülerin yazımında mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Bu cümlelerin öykü içindeki oranları için “Öyküdeki toplam betimleyici cümle sayısı/Rehberlik edici toplam cümle sayısı>2” formülü dikkate alınır. Cümle türleri ve oranlarına ilişkin kurallara ek olarak sosyal öykü yazımında dikkat edilmesi gereken diğer noktalara aşağıda yer verilmiştir: 

1. Öykünün içeriğini yansıtan bir başlık olmalıdır. 
2. Öyküde giriş, gelişme ve sonuç bölümleri yer almalıdır. 
3. Öykü 5N1K sorularının yanıtlarını içerecek şekilde yazılmalıdır. 
4. Öykü bireyin ağzından ve bakış açısından yazılmalıdır. 
5. Öykü olumlu ifadeler kullanılarak yazılmalıdır. 
6. Öykü tek bir hedef davranışa yönelik olarak yazılmalıdır. 
7. Öykü geniş zaman kipinde yazılmalıdır. 

Sosyal öykülerin yazımının ardından sosyal öykülerin uygulanmasına geçilir. Öğretmen hazırladığı sosyal öyküyü birey hedef davranışı sergileyeceği ortama girmeden önce ya da kendisine hedef davranışı sergileme fırsatı verilmeden önce sunar. Öncelikle öğretmen “Senin için harika bir öyküm var. Şimdi bu öyküyü okumanın tam zamanı. Hazır mısın?” diyerek bireyin dikkatini öyküye çeker. Ardından öğretmen öyküyü okur ya da bireyden okumasını ister. Öykünün sunumunun ardından bireyin öyküyü anlayıp anlamadığını değerlendirmek üzere 5N1K soruları sorulur. Birey sorulara doğru yanıt verdiğinde pekiştirilir, yanlış yanıt verdiğinde ya da yanıt vermediğinde öykü ya da ilgili cümle yeniden okunabilir ya da doğru yanıt söylenebilir. Bireyin öyküyü anladığından emin olunduktan sonra birey hedef davranışı sergileyeceği ortama yönlendirilir ya da öğretmen tarafından hedef davranışı sergileme fırsatı yaratılır. Birey hedef davranışı belli bir doğrulukta sergilemeye başladıktan sonra öykünün silikleştirilmesi sürecine geçilir. Bu amaçla öykünün okunma sıklığı azaltılabilir ya da yönlendirici cümle öyküden çıkarılabilir. Birey hedef davranışı sosyal öykü okunmadan gerçekleştirinceye değin sosyal öykü silikleştirilerek sunulmaya devam edilir.

Kaynak: https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2021_05/21130120_Otizm.pdf