Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programının Öğretme-Öğrenme Süreci

Video Modelle Öğretim: Bireyin hedef davranışın akran, yetişkin bir model ya da kendisi tarafından sergilendiği videoyu izlemesini ve ardından bu davranışı yerine getirmesini içeren etkili bir öğretim yöntemidir. Video modelle öğretim de ek olarak bireyin davranışın yapılışını kendi bakış açısından izlemesi sağlanarak davranışı kendisinin yaptığını hissettiği uygulamalara da yer verilebilir. Video modelle öğretimin, öğretimde kullanımı videonun hazırlanması ve videonun sunumu olmak üzere iki aşamalı bir süreci gerektirir. Video modelle öğretim için ilk aşama hedef davranışın sergilenişini gösteren bir videonun hazırlanmasıdır. Bu amaçla hedef davranış ve modeller belirlenir. Ardından görüntüler çekilerek düzenlenir. Bu süreci videonun sunumu aşaması izler. Hazırlanan video görüntüleri birey hedef davranışı sergileyeceği ya da sergileme olasılığı bulunan ortama girmeden önce bireye izlettirilir. Videonun bireye izlettirilmesi aşamasında “Senin için bir video hazırladım. Şimdi videoyu izlemenin tam zamanı.” gibi ifadeler kullanılarak bireyin dikkati hedef davranışa ve videoya çekilir. Bu aşamada koşullara bağlı olarak bilgisayarlar, tabletler, cep telefonları, akıllı tahtalar gibi araç-gereçler kullanılabilir. Video sunumunun ardından bireye hedef davranışı sergilemesi için fırsatlar verilir. 

Bilişsel Süreç Yaklaşımı: Problem çözme yaklaşımı olarak da adlandırılan bilişsel süreç yaklaşımıyla otizm spektrum bozukluğu olan bireylere sosyal becerileri tek tek kazandırmak yerine, sosyal durumla ilgili olarak problem çözme becerisinin kazandırılması amaçlanır. Bu amaçla otizm spektrum bozukluğu olan bireylere, sosyal durum için amaçları belirleme, sosyal duruma ilişkin ipuçlarından yararlanarak problemin ne olduğunu ortaya koyma, sosyal duruma ya da amaçlara en uygun olacak çözüm yollarını belirleme, en uygun olan çözüm yolunu seçme ve seçtikleri yolun sonuçlarını değerlendirmeleri öğretilir. Başka bir deyişle bu bireylere problem çözmek için gerekli stratejiler öğrenilmiş olur. Sosyal becerilerin bilişsel süreç yaklaşımıyla öğretiminde sosyal kodlama, sosyal karar verme, sosyal davranışta bulunma ve sosyal değerlendirme olmak üzere dört aşamalı bir süreç izlenir: 

1. Sosyal Kodlama: Otizm spektrum bozukluğu olan bireyler, ilk olarak var olan durumu gözlemler, sosyal problemin ne olduğunu anlarlar. Bunu anlayabilmek için sosyal durumu gözlemledikten sonra kendilerine “Ne oldu?” sorusunu sorarlar ve bu soruya yanıt verirler. 

1. Sosyal Karar Verme: Sosyal durumu gözlemleyip sorunun ne olduğuna karar veren otizm spektrum bozukluğu olan bireyler, bu durumda ne yapacakları ile ilgili alternatif çözüm yolları önerirler. Alternatif çözüm yollarını üretebilmek için otizm spektrum bozukluğu olan bireyler kendilerine “Bu kişinin yerinde olsaydım, ben neler yapabilirdim?” sorusunu sorar ve yapabilecekleri alternatif davranışları sıralarlar. 

1. Sosyal Performans: Bu aşamada sorunu çözmek için uygulayabilecekleri davranışlarla ilgili alternatif yollar üreten otizm spektrum bozukluğu olan bireyler sosyal durumla en iyi şekilde baş etmelerini sağlayacak olan davranışları seçerler. Önerdikleri davranışlardan hangisini seçeceklerine karar vermek için otizm spektrum bozukluğu olan bireyler “Hangisini yapmalıyım?” sorusunu sorarlar, hangi davranışı ve neden bu davranışı seçeceğini söylerler. 

1. Sosyal Değerlendirme: Hangi davranışı seçeceğine karar veren otizm spektrum bozukluğu olan bireyler seçtikleri davranışla ilgili kendilerini değerlendirirler. Başka bir deyişle otizm spektrum bozukluğu olan bireyler seçtikleri davranışı sergilediklerinde, bunun sonuçlarının ne olacağını değerlendirirler. Burada bireylerden ortaya koyduğu çözüm yolunun etkililiğini değerlendirme leri istenir. Bunun için otizm spektrum bozukluğu olan bireyler kendilerine, “Bunu yaptığımda ne hissederdim?”sorusunu sorarlar ve cevabını verirler. Daha sonra bireyler kendilerine “Bunu yaptığımda karşımdaki kişi ne hissederdi?” sorusunu sorarlar ve cevabını söylerler.  

Temel Tepki Öğretimi: TTÖ yöntemi çocuklara doğal çevrelerinde öğrenme fırsatları sunmayı amaçlayan, bilimsel araştırmalarla yerleşik düzeyde kanıta dayalı olduğu belirlenmiş doğal davranışsal öğretim yöntemidir. Özellikle otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarda dil ve iletişim ve oyun becerilerinin öğretiminde etkili bir öğretim yöntemidir. Diğer doğal davranışsal dil öğretim yöntemlerinde olduğu gibi TTÖ yönteminde de amaç becerilerin genellemesini sağlamak, ipucu bağımlılığını önlemek ve motivasyonu desteklemektir. TTÖ yönteminde hedef becerilerin kazandırılmasında, otizm spektrum bozukluğu olan çocuklar için hayati olduğu ve ele alındığında hedeflenmeyen becerilerin de ortaya çıkmasına yardımcı olduğu görülen temel alanlar üzerinde durularak müdahale gerçekleştirilir. Bu alanlar, motivasyon, çoklu uyaranlara tepki verme, kendini yönetme, etkileşim başlatma ve empatidir. Bu alanlar üzerinde kaydedilecek gelişmeler; çocukların ipucu bağımlılığını azaltır, onların kendi kendilerine öğrenmelerine zemin hazırlar ve kazanılan becerilerin genellemesine fırsat sağlar. Motivasyon ele alınan ilk temel alanlardan biri olup TTÖ yöntemi ile yürütülen müdahalelerde hedef beceriler; bu alanı desteklemek için geliştirilmiş tekniklere yer verilerek kazandırılır. Çoklu uyaranlara tepkide bulunma, nesnelerin sadece bir özelliğine tepkide bulunmayı değil o nesnenin farklı cinslerine de tepkide bulunmayı hedef alır. Kendini yönetme becerisi çocuğa uygun olan ve olmayan davranışları ayırt ettirmeyi, uygun davranışlar için veri toplamayı ve kendi kendisini pekiştirmeyi öğretmeyi amaçlar. Kendiliğinden başlatma becerileri desteklenerek bireylerin sosyal çevrelerde ve öğrenme ortamlarında daha aktif olması sağlanması amaçlanmaktadır. 

Karşılıklı Taklit Eğitimi: Alan yazında yeni ve bilimsel araştırmalarla desteklenerek kanıta dayalı bir taklit eğitimi yöntemi olan KTE, çocuk ile yetişkin etkileşimi içerisinde çocuğun ilgi ve katılımını amaçlamaktadır. KTE; doğal, davranışsal ve gelişimsel yaklaşımı temel alan müdahale tekniklerinin, sosyal ve iletişimsel karşılıklılık temeline dayalı olarak oyun etkileşimi içerisinde model olunan nesneli eylemler ve jestlerin kendiliğinden taklit edilmesinin öğretiminin amaçlandığı, doğal ve davranışsal taklit eğitimi yöntemidir. Bu yöntem, yetişkinin çocuğun eylemlerini ve sesletimlerini taklit ettiği, yetişkinin çocuğun eylemlerini ve iletişim amacını eş zamanlı olarak adlandırması yoluyla betimlediği dilsel haritalama, eylemlere ilişkin model olmak amacıyla açık uyaran sunulduğu model olma ve pekiştirme ve hata düzeltmek için ipucu sunma tekniklerini içermektedir. Bu yöntemde, oyun etkileşimi içerisinde birbirileri ile bağlamsal ilişkili gelişimsel olarak erken dönemde ortaya çıkmaya başlayan sosyal nesneli eylemler ve sosyal jestler hedef taklit eylemleri olarak seçilmektedir. On nesneli eylem ile on jest olmak üzere toplam yirmi eylemin taklit edilmesi paket olarak öğretilmektedir. Çocuğun belirli bir öğrenme gereksinimi yerine diğerlerinin iletişimsel ve sosyal açıdan ilginç olan eylemlerini sergilediğini gördüğünde, kendiliğinden taklit etmesi hedeflenmektedir. Bu nedenle, KTE’de eylemlere model olunurken “Sen de yap.” gibi sözel bir ayırt edici ipucu kullanılmamaktadır (ör. hedef nesneli eylemlerden oyuncak ayının beslenmesinin öğretimi yapılırken, model olma aşamasında sadece yemek yeme sesleri çıkarılarak “Ayıcık acıkmış.” denilmektedir). 

Kaynak: https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2021_05/21130120_Otizm.pdf