Replikli Öğretim: Otizmli Çocuklara Sosyal İletişime Girme ve Sohbet Etme Becerilerinin Öğretimi

Replikli Öğretim (Scripts and Script Fading Procedure), çocuklara etkileşime girme, sohbet başlatma ve sürdürme becerilerini öğretmek amacıyla kullanılmaktadır. Ebeveyn ve eğitimciler kendi deneyimlerinden bilirler ki, otizmli çocukların sözcük dağarcığını geliştirmek, onların sohbet etmelerini garantilemez. Çocuklar, sözcük dağarcıkları gelişmiş olsa bile, ebeveynleriyle okul ve olaylar hakkında konuşmayabilir ya da öğretmenleriyle evdeki etkinlikleriyle ilgili sohbet başlatmayabilirler. Replikli öğretim, otizmli çocukları ipucu vererek konuşturmak ya da sorularımıza cevap verdirmekten daha fazlasını amaçlamaktadır. Amaç onlara bizlerle karşılıklı sohbet etmeyi öğretmektir.

Replik Nedir?

Replikler, otizmli çocukların başkalarıyla sohbet başlatma ya da sürdürmelerine yardımcı olmak amacıyla hazırlanmış yazılı ya da sesli sözcük, ifade ve cümlelerdir. Küçük yaşta bir çocuk için ‘Hop’ sözcüğünün ses kaydı bir replik olarak kullanılırken; dil becerileri daha gelişmiş okul öncesi dönemindeki bir çocuk için ise ‘Arabaları seviyorum’ ya da ‘İtfaiye arabası kırmızı’ gibi cümleler replik olarak kullanılabilir. ‘Perşembe günleri yüzmeye gidiyorum’ ve ‘Akın Bey benim yüzme hocam’ gibi yazılı replikler 10 yaşındaki bir çocuk için, ‘Traş olmayı öğreniyorum’ ergenlik çağındaki bir çocuk için ve ‘Otelde çalışıyorum’ cümlesinin sesli repliği ise okumayı bilmeyen bir yetişkin için kullanılabilir.

Sesli Replikler

Sesli replikler manyetik kartlara kaydedilip, manyetik kart okuyuculara (Örn., Tolkido) okutularak kullanılmaktadır. Çocuklar, repliklerin önceden kayıt edildiği manyetik kartları, kart okuyucunun üzerine tutup geri çeker, karta kayıtlı repliği makine otomatik olarak okur.

Etkinlik çizelgesi takip etmeyi öğrenmiş olan bir çocuk, üzerine ilgili fotoğrafların yerleştirildiği manyetik kartları çizelgesinin içinden alıp kullanır. Örneğin, ‘Sarıl’ repliği manyetik karta kaydedilmiş ve öğretmeninin kendisine sarıldığını gösteren fotoğrafla birlikte çizelgeye yerleştirilmiştir. Çocuk etkinlik çizelgesinin diğer bir sayfasına geçer, resme işaret eder, kartla birlikte ilgili fotoğrafı alır ve repliği dinlemek için kartı kart okuyucuya tutar ve yanında oturan öğretmenine gider, repliği (‘Sarıl’) söyler ve öğretmeni ona sarılır.

Aynı durumda henüz konuşmayı öğrenmemiş olan çocuklar ise öğretmenlerine yaklaşıp, sarılabilirler. Sözel olarak ifade edemeseler bile başka birine yönelmeleri etkileşim kurmaları açısından çok önemlidir.

Yazılı Replikler

Okumayı bilen çocuklar için, okuma becerilerinin seviyelerine göre replikler seçilmektedir. Çocuğun okuma becerileri geliştiğinde, yazılı replikler bir sözcükten örneğin ‘Top’ gibi 2, 3, 4, 5 sözcüklü repliklere dönüşmektedir. Daha sonra yazılı replik olarak daha karmaşık cümleler ve sorular kullanılmaktadır.

Replikli öğretim, gelişim yetersizliği az ya da çok olan ve okumayı bilen ya da bilmeyen tüm çocuklar için yararlıdır. Önemli olan, repliklerin her bireyin dil becerileri, bireysel ilgi ve istekleri, aile bireyleri ve arkadaşlarıyla ilgili konular göz önünde bulundurularak bireyselleştirilerek hazırlanmalarıdır.

Çocuklar replikleri ilk kullanmaya başladıklarında iki öğretmenle çalışılması daha yararlı olacaktır. Bir öğretmen ipucu verirken, diğer öğretmen de çocuğun sohbet arkadaşı olacaktır. Bu şekilde çocuk sosyal etkileşimin içeriklerini öğrenir çünkü bizler günlük yaşantımızda sohbet ederken karşımızdaki kişiler bize ipucu vermezler. Zaman içinde çocuk uygun tepkilerde bulunmayı öğrenir ve böylece iki öğretmenle çalışılmaya gerek kalmaz.

Sohbet Arkadaşı Olma

Replikleri ilk kez kullanmaya başlayan çocuklar ile iyi bir sohbet arkadaşlığı yapmak başlarda sanıldığın kadar kolay olmayabilir ancak zamanlar gelişecektir. Replikli öğretime yeni başlayan çocuklarda dikkat edilmesi gerekenler aşağıda sırasıyla verilmiştir.

1-Yönerge vermeyin, soru sormayın

Sohbet partneri hiçbir zaman yönerge vermez ya da soru sormaz. Çünkü bu durum etkinliğin gidişatını değiştirebilir. Çocuklara yönerge verme ya da soru sorma ayrık denemelerle öğretimin özelliklerindendir, sıradan bir sohbetin içinde genelde yer almaz. Replik silikleştirmeyle öğretimi kullanarak çocuklara yönergelere tepki vermeyi öğretmeyi değil; bilgi paylaşımında bulunmayı öğretmeyi amaçlarız.

2-İlgi çekici yorumlarda bulunun

Sohbetin eğlenceli hale dönüşmesi için, çocukla sohbet eden kişinin ilgi çekici, enteresan yorumlarda bulunması, ilginç mimikler kullanması gerekmektedir. Örneğin çocuk ‘Kamyon’ derse, sohbeti sürdüren kişi kulaklarını kapatarak ‘Kamyonlar gürültülüdür’ diyebilir, ya da çocuk havaya bir şey atarken ‘Hop’ derse karşısındaki kişi eliyle göstererek ‘Yukarı çok yükseğe’ gibi bir cümle kurabilir.

3- Bireyin dil seviyesine uygun şekilde konuşun

Çocukla sohbet eden kişi çocuğun dil kullanım düzeyine göre konuşmalıdır. Örneğin, küçük bir çocuk çok az sayıda sözcük öğrenmiş ve ‘Bonibon’ repliğini söylemiş ise karşısındaki kişi çocuğun anlayamayacağı ‘Dün işten sonra eve giderken çikolatalı bonibonlardan aldım’ gibi uzun bir cümle kurmak yerine ‘Bonibon tatlıdır’ cümlesini kurabilir. İyi bir sohbet için çocukla sohbet eden kişi, çocuğun dil düzeyinin çok az üstünde ve çocuğun ilgisini çeken bir sohbet yapmalıdır.

4- Sohbetin uzunluğunu bireyselleştirin

Sohbetin uzunluğu da çocuğun dil düzeyine göre bireyselleştirilmelidir. Çocuk sadece replikleri kullanmayı öğreniyorsa ve tek sözcük söyler ise karşısındaki iki ya da üç sözcüklü repliklerle karşılık verebilir. Küçük yaşta olan ve dil becerisinde ciddi yetersizliklere sahip çocuklarda karşılıklı bir ya da iki sohbet yeterli olacaktır. Sohbeti uzun tutmak dil becerisinde zorluk yaşayan çocuklar için yararlı olmayacaktır.

5-Ses ve vurgu tonlamasını uygun kullanın

Ses ve vurguyla ilgili özellikler konuşmanın hızı, yüksekliği, sesin kalitesi ve tonlamasıdır. Çocukların ses tonu ve vurgularını doğru şekilde kullanmalarını isteriz. Dolayısıyla bizler de onlara iyi şekilde model olmalıyız. Otizmli çocuklarda işitme kaybı bulunmadığından onlarla yüksek tonda bağırarak konuşmak yerine, ilgilerini çekerek, uygun tonda, merak uyandıracak şekilde sesimizi kullanmalıyız.

İyi bir sohbet arkadaşı olabilmek sanıldığı kadar kolay değildir, ancak çocukların replikleri öğrenirken birçok deneyim fırsatı olacaktır. Aynı şekilde sohbet arkadaşlığı yapanlarında öğretim sırasında bir çok deneyimi olacaktır. Çocuklarla sohbet etme konusunda zamanla deneyim kazandıkça, öğretmen ve ebeveynlerde hatasız davranmayı öğreneceklerdir.

Etkili İpucu Sunma

Etkili ipucu sunmak için aşağıdaki basamaklar dikkatlice uygulanmalıdır.

1-Materyalleri Önceden Hazırlayın

Okuma bilmeyen bir çocuğa kart okuyucudan replikler öğretilmeye çalışılırken, etkinlik çizelgesi ve kart okuyucu çocuğun kolayca ulaşabileceği ve sohbet edeceği kişinin yakınına yerleştirilmelidir. Öğretmen başlangıçta çocuğun göz kontağı kurabileceği seviyede, alçak bir sandalyede ya da yerde oturabilir.

2-Hataları önlemek için elle yönlendirme kullanın

İpucu sunacak olan kişi çocuğun etkinlik çizelgesini açması, sayfayı çevirmesi, resme işaret etmesi, kartı alması, kart okuyucuya yönelmesi ve repliği okutması için çocuğun arkasında durur ve elinden tutarak fiziksel yardımda bulunur. Zamanla elle yönlendirmeyi çocuğun omzuna dokunarak onu sohbet arkadaşına yönelmesi ve yaklaşmasında kullanılır. Ustaca kullanılan elle yönlendirme çocukların hata yapmalarını önler. Böylece çocuklar amaçlanan becerileri (–tabi ki istenilen tepkiler anında ödüllendirilirse-) daha çabuk öğrenirler.

2--Ödülleri çocuğun arkasından verin

Birkaç uygulamadan sonra, ipucu sunan kiş sadece elle yönlendirme değil, aynı zamanda çocuğa arkasından ödülde verir (çocuğun ağzına sevdiği yiyeceği koyma, bir kaba tercih ettiği yiyeceklerden biriktirme ya da sembol tahtasında sembol kazandırma gibi). Başta doğru tepkiler ipucu verilmiş olsa bile ödüllendirilir. Daha sonraları doğru tepkiler ipucu olmaksınız gerçekleştiğinde ödüllendirilmelidir.

4-Çocukla materyal arasına girmekten kaçının

İpucu sunan kişi sohbete dahil olmadığı için olabildiğince görünmez olmalıdır. Çocukla materyal arasına, çocukla sohbet eden kişi arasına girmemeye dikkat etmelidir. Bu, bağımsızlık kazandırma açısından önemlidir. Çocuğun kazara karşısında bulunan sohbet arkadaşıyla değil de, ona ipucu veren arkasında duran kişi ile etkileşime girip sohbet etmeyi öğrenmesini istemeyiz.

5-Sözel olmayan tepkiler için davranışı prova ettirin

Sosyal etkileşimin sözel olmayan basamaklarında davranış prova ettirilir. Davranışı prova ettirme, yanlış bir davranışta bulunduğunda çocuğa o davranışın tekrar baştan yaptırılmasıdır. Örneğin, çocuk dil kartını etkinlik çizelgesinden almış fakat kart okuyucudan geçirmemiştir. İpucu sunan kişi kartı alır, etkinlik çizelgesine geri koyar ve davranışı tekrarlaması için çocuğa elle yönlendirmede bulunur. Çocuk baştan kartı alır, kart okuyucuya gider ve kartı makineden geçirir. Eğer çocuk etkileşime gireceği kişiye yaklaşır fakat o kişiyle göz kontağı kurmazsa, ipucu sunan kişi kartı etkinlik çizelgesine geri koyar ve çocuğa en baştan davranışı prova ettirir. Davranışı prova ettirirken her zaman çocuğu en başa döndürmek gereklidir. Böylece çocuk yanlış tepkiyi öğrenmemiş olmaktadır. Eğer çocuklar sadece öğretilmek istenen tepkiye geri döndürülürlerse karışıklık yaşanabilir.

İpucu Sunma

Elle Yönlendirme - Yanlışsız Öğretim Yöntemi

Elle yönlendirme, elimizle çocuğun elinin üzerinden tutarak, ona dil kartını etkinlik çizelgesinde alma ve okuyucudan geçirirken yardımcı olma anlamına gelmektedir. Sonrasında ise omzundan yönlendirme yaparak çocuğu etkileşime gireceği insana doğru yaklaştırmaktır. Bu yöntem ‘Yanlışsız Öğretim’ olarak adlandırılmaktadır. Bu yöntem bütün yanlışları engelleyemese bile, yanlışları en aza indirmektedir. Bu önemlidir çünkü, bazı çocuklar yanlış yaptıklarında, yanlışları tekrar etmektedirler. Böylece doğru davranış ve tepkilerin öğretimi uzun zaman almaktadır.

Öğretmen elle yönlendirme kullanarak çocuğu sohbet arkadaşı olan öğretmene yönlendirir. Çocuk henüz konuşamadığı için sohbet arkadaşı olan öğretmen çocuğun kendisiyle göz kontağı kurmasını bekler ve ardından ‘Bisiklet’ der. Daha sonra çocuğu bisiklete bindirir ve eğlenmesini sağlar.

İpucunu Geri Çekme

1-Aşamalı yardım

Çocuğun yeterliği arttıkça, yetişkin aşamalı yardım yöntemini kullanarak elle yönlendirmeyi geri çeker. Destek olan yetişkinin elleri hala çocuğun ellerinin üstünde ya da çocuğun omuzlarının üstünde olsa dahi bu yardım daha az seviyededir. Bu yöntem genellikle ebeveynlere ve öğretmenlere oldukça yararlı bilgiler sağlar. Çocuğun el, kol ve vücut hareketlerine göre, yetişkin hızlı davranarak bir diğer adımda çocuğun doğru ya da yanlış bir tepkide bulunup bulunmayacağına karar verir ve yönlendirme yaparak hata yapmasını engeller ya da çocuğun doğru tepkilerine izin vererek etkinliği daha az yardımla bağımsız olarak yapmasını destekler.

2- Uzamsal geri çekme

Çocuklar etkinliklerin bütün öğelerini en az yardımla tamamladıklarında, ipucu sunan kişi uzamsal olarak yardımını geri çekmeye başlar. Yani, yardım ilk olarak ellerde başlar, zamanla elden kola, koldan dirseğe ya da kolun üst kısmına, ve daha sonra omuzlara olmak üzere yardım giderek geri çekilir. Ancak eğer bir hata ortaya çıkarsa, çocuk bir çok kez doğru tepkide bulunana dek yetişkin önceki yardımına geri döner ( Aşamalı yardım).

3-Gölge olma

Uzamsal geri çekmeyi gölge olma takip eder. Yardımda bulunan kişinin eli, çocuğa dokunmadan onun hareketlerini takip eder. Başlarda çocuğun 15 cm uzağından gölge olunabilir. Sonraları eğer çocuğun tepkileri doğruysa bu mesafe giderek artırılabilir.

.

4-Mesafe artırma

Yetişkin gölge olduğunda eğer çocuk hiç hata yapmıyorsa, mesafe artırma vakti gelmiş demektir. Çok küçük çocuklar için yetişkin bir metre uzaktan hareket eder, daha sonra biraz daha uzak ve zamanla çocuğu daha da uzaktan takip eder. Bazı çocuklar için, yetişkin etkinlik alanının diğer tarafında bulunabilecek ya da kapı girişinin dışına doğru duracak şekilde mesafe arttırılabilir.

Replik Silikleştirme Nedir?

Çocuk eğer sesli replikleri tekrar ederse ya da yazılı replikleri okursa, bu replikler son sözcükten başlamak üzere ilk sözcüğe doğru hiç sözcük kalmayıncaya kadar silikleştirilir. Silikleştirme sürecinde manyetik karta kaydedilen ‘Parkta oynamayı severim’ repliği ilk önce ‘Parkta oynamayı ………’ sonra ‘Parkta ……. …….’ ve daha sonra kart boş kalacak şekilde silikleştirilir. En sonunda boş kart ta ortadan kaldırılır.

Silikleştirmenin her adımında, çocuğun repliği söylemeye devam edip etmediği ve henüz silikleştirilmeyen sözcükleri kullanarak yeni ifadeler ya da cümleler ortaya çıkarıp çıkarmadığı gözlemlenir. Örneğin, ‘Parkta oynamayı severim’ repliği ‘Parkta oynamayı ……’ repliğinden sonra bazı çocuklar ‘Parkta oynamayı severim’ derken bazıları da ‘Parkta oynamayı çok isterim’ gibi bir cümle de üretebilir.

Ayrıca çocuk konuşmak için bir ifadede bulunmuş ise, hemen tepkide bulunup sonra biraz bekleyip çocuğun sohbeti sürdürüp sürdürmeyeceğini gözlemleriz. Ancak burada etkinliğin etkileşim kurmaktan ayrık denemelerle öğretime dönüşmemesi için sözel ipucu verilmemesi gerekmektedir.

Çocuklar replikler silikleştirildikten sonra ne yaparlar?

Birçok replik çocuğa sunulduktan ve bunlar zamanla silikleştirildikten sonra çocuklar aşağıdakilerden birini veya birkaçını yapabilirler:

1-Replikler tamamen yok edilse bile replikleri söylemeye devam ederler ya da

2-Repliklerin bölümlerini diğer repliklerle ya da etkileşime girdikleri bireylerin model olduğu ifadelerle birleştirirler. Böylece yeni ifadeler ortaya üretirler ya da

3-Önceden kullanılmamış replikleri ya da model olunmamış fakat başkasının kullandığını taklit ederek yeni ifadeler üretirler. Örneğin ‘Beni gıdıkla’ repliği olan bir çocuğa öğretmeni karşılık olarak ‘Göbeğini gıdıklayacağım’ gibi bir tepkide bulunursa ve replik zamanla silikleştirilince çocuk replikleri birbiriyle birleştirerek yeni ifadelerde bulunur. Örneğin, ‘Göbeğimi gıdıkla’ gibi.

Yine aynı şekilde 7 yaşında bir çocuğun ‘Yoğurda bayılıyorum’ repliğinin üzerine öğretmeni ‘Çilekli yoğurda bayılırım’ ya da ‘Yemekte yoğurt yedin’ gibi tepkilerde bulunursa replik silikleştiğinde çocuk ‘Çilekli yoğurda bayılırım’ ya da ‘Yemekte yoğurt yemeye bayılıyorum’ gibi yeni ifadeler oluşturabilir.

Sık sık etkileşime girme çocukların değişik kelimeleri kullanmalarına ve kelime haznelerini geliştirmelerine yardımcı olur (Hart & Risley, 1999). Çocuklar sosyal etkileşimlerle ne kadar fazla karşılaşırlarsa, yeni ifadeler yaratmaya o kadar yakın olacaklardır.

Replikler silikleştiğinde çocuklar neden replikleri söylemeye devam ederler?

Replikler silikleştirildiğinde çocukların replikleri söylemelerinde davranış zincirlerinin oluşumun etkisi bulunmaktadır ( Bijou& Baer, 1965). Davranış zincirinde, her tepki birer uyaran ortaya çıkarır ve bu uyaranlar yine bir tepkiyi oluşturur ve böylece davranış zincirinin sonunda pekiştireç kullanılana dek bu zincir devam eder.

Saymayı öğrenirken ‘Bir , iki , üç, dört, beş’ şeklinde saymadan önce ‘Bir, iki, üç’ diye sayabiliyorduk. Faka daha sonra çalışmaların ardından, davranış zincirinde “iki” sayısı ‘üç’ tepkisini oluşturacak uyaran haline gelmiştir ve sonunda ‘10’ a kadar saymaya öğrenip öğretmenden ‘Süpersin , on’a kadar saydın’ övgüsünü almışızdır. Bu 10 yaşında otizmli bir çocuk için de aynıdır. Örneğin, ‘Bisiklete binmeyi seviyorum’ çalışıldıktan sonra, her bir sözcük cümledeki bir diğer sözcüğü uyandırır ve böylece zamanla sözcükler silikleştirilir.

Replikli silikleştirmeyle öğretimin dil gelişimine etkisi

Bir çok replik çalışıldıktan ve silikleştirildikten sonra çocuklar genelde replikleri tekrar etmek yerine etkileşime girdikleri insanların model oldukları repliklerden parça parça alıp birleştirebilir, farklı ortamlarda öğrendikleri replikleri birleştirebilirler, hatta onlara öğretilmeyen ya da öğrenmiş olduklarını düşünmediğimiz repliklerini kullanabilirler.

Sohbet çocuğun sadece konuşması değil, aynı zamanda bir yetişkini dinleme ve onla konuşma anlamına da gelmektedir. Replik silikleştirme yöntemi çocukların başkalarıyla etkileşime girmesi için kendi davranışlarını yönetmelerine yardımcı olmaktadır. Çocuklar bunu öğrendiklerinde, gerçek sohbetin ne demek olduğunu daha iyi kavrayacaklardır.

Bu yazı BBA'dan alıntı yapılmıştır. https://bbaotizm.com/